Στις ημέρες μας θεωρούμε δεδομένο ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση να επεμβαίνει δραστικά στον κοινωνικό περίγυρο και στο φυσικό περιβάλλον και να προκαλεί αποτελέσματα, τα οποία αναμένουμε να είναι βέλτιστα από οικονομικής, ορθολογικά από ενεργειακής, συμβατά με τη φύση από περιβαλλοντικής και όμορφα από αισθητικής σκοπιάς. Αυτή η ικανότητα δραστικής επέμβασης του ανθρώπου δεν ήταν πάντα αυτονόητη και χρειάστηκε μια μακρά πορεία πολλών δεκάδων χιλιάδων ή και εκατοντάδων χιλιάδων ετών ώστε να εξελιχθεί το ανθρώπινο ον, από «κατασκευαστή εργαλείων» σε αποκωδικοποιητή των μυστικών της φύσης και σε διαμορφωτή του οικοσυστήματος. Η περιγραφή αυτής της συναρπαστικής πορείας γίνεται στα πλαίσια της «Ιστορία των Επιστημών» και της «Ιστορίας της Τεχνολογίας».
Η χρησιμότητα της ιστορίας της τεχνολογίας έγκειται στο γεγονός ότι η σχετική μελέτη αναδεικνύει και τις υπόλοιπες διαστάσεις της. Οι κυριότερες από αυτές τις διαστάσεις αφορούν στην εσωτερική δυναμική της τεχνολογίας και της επιστήμης γενικότερα, κάποιες άλλες αφορούν στις σχέσεις της τεχνολογίας με άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες και δημιουργίες, όπως ο μύθος, η θρησκεία, η τέχνη, η φιλοσοφία. Τέλος, άλλες διαστάσεις φανερώνουν τις ισχυρές αλληλεπιδράσεις της τεχνολογίας με κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Η μελέτη της ιστορία της τεχνολογίας συμβάλλει στην απομυθοποίησή της, στον υποβιβασμό της από το θώκο του αλάθητου και παντοδύναμου στο επίπεδο του εφικτού και εξυπηρετικού, δηλαδή τη φέρνει στα ανθρώπινα μέτρα και αποτρέπει τη διάδοση μυθοπλασιών και ιδεοληψιών που κυκλοφορούν, ιδίως μεταξύ των νέων ανθρώπων.
Το κείμενο που ακολουθεί, διανέμεται υπό μορφή σημειώσεων από το έτος 2000 στους σπουδαστές του ΤΕΙ Αθήνας που παρακολουθούν το σχετικό μάθημα και αποτελεί μια πρώτη καταγραφή και ένα προβληματισμό εκ μέρους μας για τη σημασία της Τεχνικής και της Τεχνολογίας στην υπόσταση και την πρόοδο της κοινωνίας και αποβλέπει στην ενημέρωση και ενεργοποίηση των αναγνωστών, ώστε να συμβάλουν με δικές τους μελέτες και αναζητήσεις στον εμπλουτισμό των γνώσεών τους. Tο σύγγραμμα αποτελείται από μία εκτεταμένη εισαγωγή, την οποία ακολουθούν επτά κεφάλαια και πολλά παραρτήματα. Αρχικά διατυπώνονται στην Εισαγωγή οι απόψεις του συγγραφέα που αποτέλεσαν οδηγό κατά τη συγγραφή αυτού του βοηθήματος. Στη συνέχεια περιγράφονται οι ιστορικές εποχές διεξοδικά και αναφέρονται οι σημαντικότερες επιστημονικές και τεχνικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις.
Στα παραρτήματα αναπτύσσονται σημαντικά θέματα, κυρίως ιστορικού και επιστημολογικού ενδιαφέροντος που σχετίζονται με κάποιο τρόπο με την Ιστορία της Τεχνικής και Τεχνολογίας, συνοδευόμενα από εκτιμήσεις του συγγραφέα για το νόημα και τις επιπτώσεις του ενός ή του άλλου ιστορικού γεγονότος. Ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει συμπληρωματικές λεπτομέρειες, τόσο στα συγγράμματα και βοηθήματα της Βιβλιογραφίας που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή, όσο και σε άλλες δημοσιεύσεις, έντυπες και ηλεκτρονικές.
Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, τι σημαίνει για μας ο φορτωμένος με πολλά νοήματα και ιδεολογήματα όρος «Iστορία»: σημαίνει λοιπόν, αφενός τη συλλογή και καταγραφή πληροφοριών (χρονολογίες, γεγονότα) του παρελθόντος και, αφετέρου, τον υποκειμενικό στοχασμό, με σκοπό να ενταχθούν αυτές οι πληροφορίες σε ένα δεδομένο σύστημα ιδεολογικών αξιών του συγγραφέα. Αλλά ούτε η, φαινομενικά τεχνοκρατική, καταγραφή πληροφοριών είναι και δεν μπορεί να είναι αντικειμενική παράθεση γεγονότων, ιδεών και των συνεπειών τους:
Όπως προκύπτει από τα προηγούμενα, ούτε πρόθεση ούτε και δυνατότητα υπάρχει να εξαντληθεί το θέμα της Ιστορίας της Τεχνολογίας σ' αυτό τον περιορισμένο αριθμό σελίδων. Τα υλικά είναι τόσα πολλά και τόσο πολυσήμαντα, ώστε κάθε συγγραφέας να βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα, αν θα συμπεριλάβει κάτι, επίσης πολύ ενδιαφέρον, ή θα το αφήσει να το αναζητήσει μόνος του ο προβληματισμένος αναγνώστης. Πολλές εξηγήσεις ξεπερνούν, μάλιστα, το αντικείμενο της τεχνολογίας και της επιστήμης και απαιτούν αναφορές στην πολιτική ή την οικονομική ιστορία κάποιων εποχών ή κρατών.
Τα κείμενα σ' αυτές τις σελίδες δεν προέκυψαν προφανώς από έρευνα ή ανάλυση πληροφοριών που περιέχονται στις ιστορικές πηγές, δεν αποτελούν κάτι περισσότερο από ένα βοήθημα για πρόσβαση στο σχετικό προβληματισμό και δεν διεκδικούν οποιαδήποτε αποκλειστικότητα ή πρωτοτυπία στον τρόπο αξιολόγησης των ιστορικών δεδομένων. Αυτό το βοήθημα συγγράφηκε από μια σκοπιά, η οποία πάντα ενδιέφερε τον υποφαινόμενο και έχει ως στόχο να περιγράψει, πέρα από την καταγραφή των τεχνικών επινοήσεων:
Όσον αφορά την τυπική εκπαιδευτική διαδικασία, είναι πασιφανές ότι αυτές οι σημειώσεις δεν προορίζονται για αποστήθιση εκ μέρους των σπουδαστών ώστε να διεκδικήσουν με μια γραπτή εξέταση κάποιο βαθμό. Όποιος ενδιαφέρεται να συμμετάσχει στη μελέτη αυτού του γνωστικού αντικειμένου, πρέπει να επιλέξει σε συνεργασία με το διδάσκοντα ένα θέμα χρονολογικά ή τεχνολογικά οριοθετημένο, να συλλέξει γι' αυτό πληροφορίες από περιοδικά, βιβλία και το Ίντερνετ και να παρουσιάσει τελικά την εργασία ενώπιον των συναδέλφων του σπουδαστών και των ενδιαφερόμενων εκπαιδευτικών.
Στα κείμενα που ακολουθούν δεν γίνεται λεπτομερής αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία προσώπων, πέρα από το όνομά τους και την εποχή που έζησαν. Περισσότερες πληροφορίες για πρόσωπα μπορεί να αντλήσει κάθε ενδιαφερόμενος από την εφαρμογή στο Ίντερνετ για τους «Σημαντικότερους ανθρώπους που επηρέασαν και διαμόρφωσαν την ιστορία και τον πολιτισμό». Επίσης, στα κείμενα αυτά δεν γίνεται λεπτομερής παραπομπή σε βιβλία, σελίδες και παραγράφους για ακριβή εντοπισμό της προέλευσης των διαφόρων πληροφοριών που παρατίθενται εδώ. Τα συγκεκριμένα κείμενα της «Ιστορίας» δεν προέρχονται από πρωτότυπη έρευνα, τα πορίσματα της οποίας πρέπει να τεκμηριωθούν συστηματικά, αλλά αποτελούν μελέτη, στην οποία παρατίθενται σχολιασμένα γνωστά επιστημονικά πορίσματα. Ο αναγνώστης είναι σκόπιμο να διαβάσει λοιπόν ολόκληρο το σχετικό κεφάλαιο ή και το βιβλίο ώστε να βγάλει κατά περίπτωση τα δικά του συμπεράσματα.
Αυτά τα κείμενα θα προσαρμόζονται συνεχώς, όποτε προκύπτει κάποια βελτίωση ή συμπλήρωση και θα τοποθετούνται σταδιακά στην παρούσα διεύθυνση του διαδικτύου. Όποιος ενδιαφερόμενος αναγνώστης κάνει λοιπόν τον κόπο να υποδείξει κάποια σημαντική βελτίωση ή διόρθωση, θα διαπιστώσει σύντομα ότι αυτή ενσωματώθηκε στο περιεχόμενο των κειμένων αυτού του συγγράμματος.
Οι συνάδελφοι καθηγητές κ.κ. Δρ. Κων/νος Τσόχας και Δρ. Δημ. Πατσαβούδης, ο Δρ. Σταμ. Παλαιοκρασσάς, αντιπρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ο Δρ. Αρτέμης Μ. Αθανασάκης, σχολικός σύμβουλος κλάδου Φυσικής, ο βιολόγος Δρ. Θόδωρος Κουσουρής, η μαθηματικός, κ. Αδαμαντία Ξηρίδου, η ιστορικός κ. Καλλιόπη Παυλή και η πληροφορικός κ. Μαρία Καραπαναγιώτου έκαναν έλεγχο στις σελίδες, διάβασαν κατά αρμοδιότητα τα κείμενα και έκαναν σημαντικές βελτιωτικές και διορθωτικές υποδείξεις για το περιεχόμενο, τη δομή και διάφορα τεχνικά χαρακτηριστικά της παρουσίασης στο διαδίκτυο. Ο επίκ. καθηγητής του Ιόνιου Πανεπιστημίου Δρ. Π. Α. Παπαβασιλείου συνέβαλε με ένα κείμενο περί Ορολογίας και το στέλεχος της ΕΛΕΤΟ και κινητήρια δύναμη των επιτροπών τυποποιήσεως του ΟΤΕ, κ. Κώστας Βαλεοντής, συνέγραψε άρθρο για την Τυποποίηση.
Είναι αυτονόητο όμως ότι, για τις θέσεις που εκφράζονται σ' αυτή την εργασία και για κάθε τυχόν παράλειψη ή αβλεψία, αποκλειστικός αρμόδιος και υπεύθυνος είναι ο συγγραφέας.
Η χρησιμότητα της ιστορίας της τεχνολογίας έγκειται στο γεγονός ότι η σχετική μελέτη αναδεικνύει και τις υπόλοιπες διαστάσεις της. Οι κυριότερες από αυτές τις διαστάσεις αφορούν στην εσωτερική δυναμική της τεχνολογίας και της επιστήμης γενικότερα, κάποιες άλλες αφορούν στις σχέσεις της τεχνολογίας με άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες και δημιουργίες, όπως ο μύθος, η θρησκεία, η τέχνη, η φιλοσοφία. Τέλος, άλλες διαστάσεις φανερώνουν τις ισχυρές αλληλεπιδράσεις της τεχνολογίας με κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Η μελέτη της ιστορία της τεχνολογίας συμβάλλει στην απομυθοποίησή της, στον υποβιβασμό της από το θώκο του αλάθητου και παντοδύναμου στο επίπεδο του εφικτού και εξυπηρετικού, δηλαδή τη φέρνει στα ανθρώπινα μέτρα και αποτρέπει τη διάδοση μυθοπλασιών και ιδεοληψιών που κυκλοφορούν, ιδίως μεταξύ των νέων ανθρώπων.
Το κείμενο που ακολουθεί, διανέμεται υπό μορφή σημειώσεων από το έτος 2000 στους σπουδαστές του ΤΕΙ Αθήνας που παρακολουθούν το σχετικό μάθημα και αποτελεί μια πρώτη καταγραφή και ένα προβληματισμό εκ μέρους μας για τη σημασία της Τεχνικής και της Τεχνολογίας στην υπόσταση και την πρόοδο της κοινωνίας και αποβλέπει στην ενημέρωση και ενεργοποίηση των αναγνωστών, ώστε να συμβάλουν με δικές τους μελέτες και αναζητήσεις στον εμπλουτισμό των γνώσεών τους. Tο σύγγραμμα αποτελείται από μία εκτεταμένη εισαγωγή, την οποία ακολουθούν επτά κεφάλαια και πολλά παραρτήματα. Αρχικά διατυπώνονται στην Εισαγωγή οι απόψεις του συγγραφέα που αποτέλεσαν οδηγό κατά τη συγγραφή αυτού του βοηθήματος. Στη συνέχεια περιγράφονται οι ιστορικές εποχές διεξοδικά και αναφέρονται οι σημαντικότερες επιστημονικές και τεχνικές ανακαλύψεις και εφευρέσεις.
Στα παραρτήματα αναπτύσσονται σημαντικά θέματα, κυρίως ιστορικού και επιστημολογικού ενδιαφέροντος που σχετίζονται με κάποιο τρόπο με την Ιστορία της Τεχνικής και Τεχνολογίας, συνοδευόμενα από εκτιμήσεις του συγγραφέα για το νόημα και τις επιπτώσεις του ενός ή του άλλου ιστορικού γεγονότος. Ο αναγνώστης μπορεί να αναζητήσει συμπληρωματικές λεπτομέρειες, τόσο στα συγγράμματα και βοηθήματα της Βιβλιογραφίας που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη συγγραφή, όσο και σε άλλες δημοσιεύσεις, έντυπες και ηλεκτρονικές.
Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε, τι σημαίνει για μας ο φορτωμένος με πολλά νοήματα και ιδεολογήματα όρος «Iστορία»: σημαίνει λοιπόν, αφενός τη συλλογή και καταγραφή πληροφοριών (χρονολογίες, γεγονότα) του παρελθόντος και, αφετέρου, τον υποκειμενικό στοχασμό, με σκοπό να ενταχθούν αυτές οι πληροφορίες σε ένα δεδομένο σύστημα ιδεολογικών αξιών του συγγραφέα. Αλλά ούτε η, φαινομενικά τεχνοκρατική, καταγραφή πληροφοριών είναι και δεν μπορεί να είναι αντικειμενική παράθεση γεγονότων, ιδεών και των συνεπειών τους:
- Πρώτον, επειδή πολλές από αυτές τις πληροφορίες είναι αντιφατικές, διαστρεβλωμένες, ελλιπείς, δηλαδή αμφίβολες και ανεπαρκείς.
- Δεύτερον, επειδή ένας μεγάλος όγκος τέτοιων πληροφοριών δεν έχει σε τελική ανάλυση βαρύνουσα σημασία και γι' αυτό μπορεί και πρέπει να απαλειφθεί.
- Τρίτον, επειδή ο περιορισμός σε ένα μόνο υποσύνολο της γενικότερης Ιστορίας, εδώ στο υποσύνολο που αφορά την Επιστήμη και την Τεχνολογία, και η εξωεπιστημονική ανάγκη για συγκράτηση της έκτασης του συγγράμματος, οδηγούν στην επιλεκτική παράθεση.
Όπως προκύπτει από τα προηγούμενα, ούτε πρόθεση ούτε και δυνατότητα υπάρχει να εξαντληθεί το θέμα της Ιστορίας της Τεχνολογίας σ' αυτό τον περιορισμένο αριθμό σελίδων. Τα υλικά είναι τόσα πολλά και τόσο πολυσήμαντα, ώστε κάθε συγγραφέας να βρίσκεται μπροστά στο δίλημμα, αν θα συμπεριλάβει κάτι, επίσης πολύ ενδιαφέρον, ή θα το αφήσει να το αναζητήσει μόνος του ο προβληματισμένος αναγνώστης. Πολλές εξηγήσεις ξεπερνούν, μάλιστα, το αντικείμενο της τεχνολογίας και της επιστήμης και απαιτούν αναφορές στην πολιτική ή την οικονομική ιστορία κάποιων εποχών ή κρατών.
Τα κείμενα σ' αυτές τις σελίδες δεν προέκυψαν προφανώς από έρευνα ή ανάλυση πληροφοριών που περιέχονται στις ιστορικές πηγές, δεν αποτελούν κάτι περισσότερο από ένα βοήθημα για πρόσβαση στο σχετικό προβληματισμό και δεν διεκδικούν οποιαδήποτε αποκλειστικότητα ή πρωτοτυπία στον τρόπο αξιολόγησης των ιστορικών δεδομένων. Αυτό το βοήθημα συγγράφηκε από μια σκοπιά, η οποία πάντα ενδιέφερε τον υποφαινόμενο και έχει ως στόχο να περιγράψει, πέρα από την καταγραφή των τεχνικών επινοήσεων:
- Πώς με την απόκτηση εμπειριών και γνώσεων κατόρθωσε ο άνθρωπος να μειώσει τη σημασία των φυσικών χαρισμάτων ή μειονεκτημάτων, να περιορίσει τις επιδράσεις του περιβάλλοντος και να υποκαταστήσει σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό τους παράγοντες της τύχης και του γενετικού προγραμματισμού με τους παράγοντες, αρχικά της παράδοσης και της κουλτούρας και τελικά του πολιτισμού και του συνειδητού ελέγχου.
- Ποιες αντιθέσεις και συγκρούσεις προέκυψαν μεταξύ, αφενός των κοινωνικών δυνάμεων της προόδου και του πολιτισμού που αναζητούν εξηγήσεις και διερευνούν τα φαινόμενα της φύσης και της κοινωνίας και αφετέρου των δυνάμεων της ιδιοτέλειας, της οπισθοδρόμησης και του αποπροσανατολισμού που στηρίζουν ή, ακόμα χειρότερα, καλλιεργούν παρωχημένες δοξασίες και αντιλήψεις με συνηθέστερο συνειδητό στόχο τη διατήρηση της χειραγώγησης και εκμετάλλευσης της κοινωνίας.
- Ποιες δυνάμεις και ποιες στρατηγικές επιλογές οδήγησαν τους πληθυσμούς στον ελληνόφωνο χώρο, από το υψηλό μορφωτικό και πολιτισμικό επίπεδο της ύστερης Αρχαιότητας στην υποβάθμιση τους τέλους της πρώτης μ.Χ. χιλιετίας και της πνευματικής ανυπαρξίας στα μέσα της δεύτερης χιλιετίας, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.
- Ποιες εξηγήσεις μπορούν να δοθούν για ιστορικά γεγονότα από την περιοχή της γνώσης και του πολιτισμού, για τα οποία η επίσημη (σχολική) ιστοριογραφία δίνει, ακόμα και για παιδιά, αφελείς ερμηνείες, με αποτέλεσμα να γίνεται συχνά αντικείμενο χλεύης το μάθημα της Ιστορίας από τους έφηβους μαθητές.
Όσον αφορά την τυπική εκπαιδευτική διαδικασία, είναι πασιφανές ότι αυτές οι σημειώσεις δεν προορίζονται για αποστήθιση εκ μέρους των σπουδαστών ώστε να διεκδικήσουν με μια γραπτή εξέταση κάποιο βαθμό. Όποιος ενδιαφέρεται να συμμετάσχει στη μελέτη αυτού του γνωστικού αντικειμένου, πρέπει να επιλέξει σε συνεργασία με το διδάσκοντα ένα θέμα χρονολογικά ή τεχνολογικά οριοθετημένο, να συλλέξει γι' αυτό πληροφορίες από περιοδικά, βιβλία και το Ίντερνετ και να παρουσιάσει τελικά την εργασία ενώπιον των συναδέλφων του σπουδαστών και των ενδιαφερόμενων εκπαιδευτικών.
Στα κείμενα που ακολουθούν δεν γίνεται λεπτομερής αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία προσώπων, πέρα από το όνομά τους και την εποχή που έζησαν. Περισσότερες πληροφορίες για πρόσωπα μπορεί να αντλήσει κάθε ενδιαφερόμενος από την εφαρμογή στο Ίντερνετ για τους «Σημαντικότερους ανθρώπους που επηρέασαν και διαμόρφωσαν την ιστορία και τον πολιτισμό». Επίσης, στα κείμενα αυτά δεν γίνεται λεπτομερής παραπομπή σε βιβλία, σελίδες και παραγράφους για ακριβή εντοπισμό της προέλευσης των διαφόρων πληροφοριών που παρατίθενται εδώ. Τα συγκεκριμένα κείμενα της «Ιστορίας» δεν προέρχονται από πρωτότυπη έρευνα, τα πορίσματα της οποίας πρέπει να τεκμηριωθούν συστηματικά, αλλά αποτελούν μελέτη, στην οποία παρατίθενται σχολιασμένα γνωστά επιστημονικά πορίσματα. Ο αναγνώστης είναι σκόπιμο να διαβάσει λοιπόν ολόκληρο το σχετικό κεφάλαιο ή και το βιβλίο ώστε να βγάλει κατά περίπτωση τα δικά του συμπεράσματα.
Αυτά τα κείμενα θα προσαρμόζονται συνεχώς, όποτε προκύπτει κάποια βελτίωση ή συμπλήρωση και θα τοποθετούνται σταδιακά στην παρούσα διεύθυνση του διαδικτύου. Όποιος ενδιαφερόμενος αναγνώστης κάνει λοιπόν τον κόπο να υποδείξει κάποια σημαντική βελτίωση ή διόρθωση, θα διαπιστώσει σύντομα ότι αυτή ενσωματώθηκε στο περιεχόμενο των κειμένων αυτού του συγγράμματος.
Οι συνάδελφοι καθηγητές κ.κ. Δρ. Κων/νος Τσόχας και Δρ. Δημ. Πατσαβούδης, ο Δρ. Σταμ. Παλαιοκρασσάς, αντιπρόεδρος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, ο Δρ. Αρτέμης Μ. Αθανασάκης, σχολικός σύμβουλος κλάδου Φυσικής, ο βιολόγος Δρ. Θόδωρος Κουσουρής, η μαθηματικός, κ. Αδαμαντία Ξηρίδου, η ιστορικός κ. Καλλιόπη Παυλή και η πληροφορικός κ. Μαρία Καραπαναγιώτου έκαναν έλεγχο στις σελίδες, διάβασαν κατά αρμοδιότητα τα κείμενα και έκαναν σημαντικές βελτιωτικές και διορθωτικές υποδείξεις για το περιεχόμενο, τη δομή και διάφορα τεχνικά χαρακτηριστικά της παρουσίασης στο διαδίκτυο. Ο επίκ. καθηγητής του Ιόνιου Πανεπιστημίου Δρ. Π. Α. Παπαβασιλείου συνέβαλε με ένα κείμενο περί Ορολογίας και το στέλεχος της ΕΛΕΤΟ και κινητήρια δύναμη των επιτροπών τυποποιήσεως του ΟΤΕ, κ. Κώστας Βαλεοντής, συνέγραψε άρθρο για την Τυποποίηση.
Είναι αυτονόητο όμως ότι, για τις θέσεις που εκφράζονται σ' αυτή την εργασία και για κάθε τυχόν παράλειψη ή αβλεψία, αποκλειστικός αρμόδιος και υπεύθυνος είναι ο συγγραφέας.
