 |  |  |
Εφευρέτες και χρονολογίες
Διαβάζοντας εκλαϊκευμένα βιβλία σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, διαπιστώνουμε ότι για την ίδια εφεύρεση αναφέρονται συχνά διαφορετικοί εφευρέτες και διαφορετικές χρονολογίες που πραγματοποιήθηκε αυτή η εφεύρεση. Εντυπωσιακά διαδεδομένο είναι αυτό το φαινόμενο στη Ρωσία, όπου για κάθε τεχνικό κατασκεύασμα, ακόμα και για εκείνα που είναι πασίγνωστο ποιος και πότε το εφηύρε, αναφέρεται πάντα ένας Ρώσος εφευρέτης.
Αυτό το φαινόμενο που παρατηρείται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε όλες τις χώρες, οφείλεται στην προσπάθεια των κεντρικών εκπαιδευτικών μηχανισμών κάθε χώρας να δημιουργήσουν στη νεολαία αισθήματα υπερηφάνειας για το «συμπατριώτη εφευρέτη» και ταύτισης με τα όποια προτερήματα θρυλείται ότι διέθετε αυτός. Με αυτό τον «ευγενή» σκοπό προ οφθαλμών, δεν είναι δύσκολο να διαστρεβλωθούν διάφορα ιστορικά περιστατικά ή να αποσιωπηθούν άλλα, έτσι ώστε τελικά να προκύψει ένα λαμπρό πρότυπο για τα νέα παιδιά.
Αυτή ακριβώς η πρακτική είναι γνωστή και στην Ελλάδα με τις συγκεχυμένες ιστορίες που διαδίδονται από επαγγελματίες «ελληνόπληκτους» για το πλήθος και το εύρος επινοήσεων των αρχαίων Ελλήνων. Αν αφεθούν ανενόχλητοι διάφοροι ομιλητές ή συγγραφείς, κυρίως φιλολογικών κατευθύνσεων, είναι σε θέση να αναγάγουν όλη την επιστημονική γνώση και τεχνογνωσία από την Αναγέννηση μέχρι των ημερών μας, σε κάποιο αρχαίο Έλληνα φυσιοδίφη ή διανοητή. Με αυτή τη λογική της υπερβολής, θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι η πενικιλίνη ανακαλύφθηκε από τους αρχαίους Αιγυπτίους, οι οποίοι γνώριζαν και είχαν καταγράψει σε παπύρους ότι η επίθεση μουχλιασμένου ψωμιού σε πληγές επιφέρει ίαση των τραυμάτων.
Κατά κανόνα οι συγκεκριμένοι ρήτορες αγνοούν την ουσία των επιστημονικών επινοήσεων και των τεχνολογικών καινοτομιών και, παρεξηγώντας κάποια γλωσσικά δάνεια στην ονομασία ή λόγω συγκρητισμού όμοιων προβληματισμών αρχαίων και σύγχρονων ερευνητών, εκτελώντας ταυτόχρονα διάφορα νοητικά άλματα και παραβιάζοντας κατάφορα τον «κανόνα οικονομίας» του Occam, καταλήγουν σε τελείως εξωπραγματικά συμπεράσματα.
Η ύστερη γνώση μας για τις επιστημονικές και τεχνικές εξελίξεις διδάσκει ότι είναι ανύπαρκτο το φαινόμενο να προέκυψε μια σημαντική εφεύρεση εκ του μηδενός και μόνο δια της επιφοιτήσεως. Κατά κανόνα προηγείται του προσωρινά τελικού προϊόντος ένας μακροχρόνιος προβληματισμός που δημιουργείται από τεχνικές και οικονομικές, συνολικά δηλαδή «κοινωνικές» ανάγκες και σπανίως από αμιγώς διανοητικό προβληματισμό κάποιων ιδιοφυών ανθρώπων. Αυτές οι ανάγκες είναι γνωστές σε αρκετούς ερευνητές, οι οποίοι προσπαθούν να τις αντιμετωπίσουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Κάθε προσωρινή λύση για το ζητούμενο πρόβλημα, στην οποία καταλήγει ένας από τους ερευνητές ή μια ομάδα συνεργατών, γίνεται σε γενικές γραμμές γνωστή και στους υπόλοιπους ενδιαφερόμενους, οι οποίοι αξιολογούν την επινόηση του ή των συναδέλφων και αναλόγως, είτε την λαμβάνουν υπόψη στη δική τους προσπάθεια για λύση, είτε την απορρίπτουν. Χαρακτηριστικό σχετικά είναι το παράδειγμα του ποδηλάτου, το οποίο αναφέρεται στα επόμενα.
Όταν κάποια στιγμή παρουσιαστεί ένα κατασκεύασμα, το οποίο αποδεικνύεται επιτυχές και διατίθεται στους χρήστες, θεωρείται ότι αυτό αποτελεί μια νέα εφεύρεση και ο κατασκευαστής του αναγνωρίζεται ως εφευρέτης. Ο εφευρέτης αναδεικνύεται και προβάλλεται κυρίως λόγω της δημοσιότητας που παίρνει το γεγονός της κατασκευής του νέου προϊόντος, παλαιότερα μέσω του πολιτικού τύπου και των εξειδικευμένων δημοσιευμάτων και κατά τον 20ο αιώνα επιπλέον μέσω και των ηλεκτρονικών πηγών ενημέρωσης.
Καμιά εφεύρεση δεν μένει όμως για πολύ χρόνο αμετάβλητη, όλοι οι τεχνικοί προσπαθούν να τη βελτιώσουν στο ένα ή το άλλο σημείο, ακόμα και μόνο στην εμφάνιση ή στο χειρισμό της. Όταν προκύψει λοιπόν ένα νεότερο προϊόν, σημαντικά βελτιωμένο σε σύγκριση με το πρώτο, παρουσιάζεται κι αυτό συχνά ως νέα εφεύρεση, ιδίως αν η βελτίωση έγινε σε χώρα διαφορετική από αυτή, στην οποία αποδίδεται η αρχική εφεύρεση. Έτσι, υιοθετείται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της συγκεκριμένης χώρας και από τα σχολικά βιβλία κατά περίπτωση η πιο συμφέρουσα εκδοχή και πλάθεται για δεκαετίες ένας εθνικός μύθος.
Όπως προκύπτει από τα προαναφερόμενα, με τις χρονολογίες υπάρχει επίσης μία σύγχυση: Ενώ οι αναφερόμενες χρονολογίες για τις εφευρέσεις δίνουν την εντύπωση της ακρίβειας, στην πραγματικότητα τοποθετούν ένα γεγονός, σχετικό με τις τεχνικές εξελίξεις, μόνο κατά προσέγγιση στο σωστό ιστορικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα (δλδ. από το 1700 και μετά) παρουσιάζονται ιδέες για την κατασκευή ενός οχήματος με δύο σε σειρά τοποθετημένους τροχούς, αυτό που ονομάζουμε σήμερα ποδήλατο. Στο 19ο αιώνα, μεταξύ 1800 και 1885 παρουσιάστηκαν πάρα πολλές κατασκευές ποδηλάτων διαφόρων τύπων και μορφών, με αποτέλεσμα να γίνει ήδη εκείνη την εποχή γνωστό το ευφυολόγημα για κάποιον που εφεύρισκε κάτι ήδη γνωστό: «Επινόησε ποδήλατο!» Το έτος 1885 παρουσιάστηκε όμως για πρώτη φορά ένα όχημα με δύο τροχούς ίδιου μεγέθους και αλυσίδα για μεταφορά της ποδήλατης κίνησης στον πίσω τροχό, το οποίο αποτελεί περίπου τον πρόγονο του σημερινού ποδηλάτου.
Όταν αναφέρεται λοιπόν το 1885 ως έτος εφεύρεσης του ποδηλάτου, δεν σημαίνει ότι αυτός ο τύπος οχήματος ήταν άγνωστος μέχρι τότε! Στην ιστορία συνήθως καθιερώνεται το έτος και ο τύπος εκείνης της παραλλαγής που έτυχε να αξιοποιηθεί στην παραγωγή και να δημιουργήσει με τη συχνή χρήση του στο ευρύ κοινό την αίσθηση του καινούργιου. Για τη μελέτη της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει μόνο φιλολογικό ενδιαφέρον ποιος και πότε ακριβώς επινόησε μια συσκευή, διάταξη ή μέθοδο. Αντίθετα με ότι συμβαίνει στην τέχνη, η απουσία ενός ιδιοφυούς επιστήμονα ή τεχνικού την κατάλληλη χρονική στιγμή, μόνο επιβραδύνει μια εφεύρεση ή ανακάλυψη, ποτέ δεν την ματαιώνει.
Αυτό το φαινόμενο που παρατηρείται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σε όλες τις χώρες, οφείλεται στην προσπάθεια των κεντρικών εκπαιδευτικών μηχανισμών κάθε χώρας να δημιουργήσουν στη νεολαία αισθήματα υπερηφάνειας για το «συμπατριώτη εφευρέτη» και ταύτισης με τα όποια προτερήματα θρυλείται ότι διέθετε αυτός. Με αυτό τον «ευγενή» σκοπό προ οφθαλμών, δεν είναι δύσκολο να διαστρεβλωθούν διάφορα ιστορικά περιστατικά ή να αποσιωπηθούν άλλα, έτσι ώστε τελικά να προκύψει ένα λαμπρό πρότυπο για τα νέα παιδιά.
Αυτή ακριβώς η πρακτική είναι γνωστή και στην Ελλάδα με τις συγκεχυμένες ιστορίες που διαδίδονται από επαγγελματίες «ελληνόπληκτους» για το πλήθος και το εύρος επινοήσεων των αρχαίων Ελλήνων. Αν αφεθούν ανενόχλητοι διάφοροι ομιλητές ή συγγραφείς, κυρίως φιλολογικών κατευθύνσεων, είναι σε θέση να αναγάγουν όλη την επιστημονική γνώση και τεχνογνωσία από την Αναγέννηση μέχρι των ημερών μας, σε κάποιο αρχαίο Έλληνα φυσιοδίφη ή διανοητή. Με αυτή τη λογική της υπερβολής, θα έπρεπε να θεωρήσουμε ότι η πενικιλίνη ανακαλύφθηκε από τους αρχαίους Αιγυπτίους, οι οποίοι γνώριζαν και είχαν καταγράψει σε παπύρους ότι η επίθεση μουχλιασμένου ψωμιού σε πληγές επιφέρει ίαση των τραυμάτων.
Κατά κανόνα οι συγκεκριμένοι ρήτορες αγνοούν την ουσία των επιστημονικών επινοήσεων και των τεχνολογικών καινοτομιών και, παρεξηγώντας κάποια γλωσσικά δάνεια στην ονομασία ή λόγω συγκρητισμού όμοιων προβληματισμών αρχαίων και σύγχρονων ερευνητών, εκτελώντας ταυτόχρονα διάφορα νοητικά άλματα και παραβιάζοντας κατάφορα τον «κανόνα οικονομίας» του Occam, καταλήγουν σε τελείως εξωπραγματικά συμπεράσματα.
Η ύστερη γνώση μας για τις επιστημονικές και τεχνικές εξελίξεις διδάσκει ότι είναι ανύπαρκτο το φαινόμενο να προέκυψε μια σημαντική εφεύρεση εκ του μηδενός και μόνο δια της επιφοιτήσεως. Κατά κανόνα προηγείται του προσωρινά τελικού προϊόντος ένας μακροχρόνιος προβληματισμός που δημιουργείται από τεχνικές και οικονομικές, συνολικά δηλαδή «κοινωνικές» ανάγκες και σπανίως από αμιγώς διανοητικό προβληματισμό κάποιων ιδιοφυών ανθρώπων. Αυτές οι ανάγκες είναι γνωστές σε αρκετούς ερευνητές, οι οποίοι προσπαθούν να τις αντιμετωπίσουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Κάθε προσωρινή λύση για το ζητούμενο πρόβλημα, στην οποία καταλήγει ένας από τους ερευνητές ή μια ομάδα συνεργατών, γίνεται σε γενικές γραμμές γνωστή και στους υπόλοιπους ενδιαφερόμενους, οι οποίοι αξιολογούν την επινόηση του ή των συναδέλφων και αναλόγως, είτε την λαμβάνουν υπόψη στη δική τους προσπάθεια για λύση, είτε την απορρίπτουν. Χαρακτηριστικό σχετικά είναι το παράδειγμα του ποδηλάτου, το οποίο αναφέρεται στα επόμενα.Όταν κάποια στιγμή παρουσιαστεί ένα κατασκεύασμα, το οποίο αποδεικνύεται επιτυχές και διατίθεται στους χρήστες, θεωρείται ότι αυτό αποτελεί μια νέα εφεύρεση και ο κατασκευαστής του αναγνωρίζεται ως εφευρέτης. Ο εφευρέτης αναδεικνύεται και προβάλλεται κυρίως λόγω της δημοσιότητας που παίρνει το γεγονός της κατασκευής του νέου προϊόντος, παλαιότερα μέσω του πολιτικού τύπου και των εξειδικευμένων δημοσιευμάτων και κατά τον 20ο αιώνα επιπλέον μέσω και των ηλεκτρονικών πηγών ενημέρωσης.
Καμιά εφεύρεση δεν μένει όμως για πολύ χρόνο αμετάβλητη, όλοι οι τεχνικοί προσπαθούν να τη βελτιώσουν στο ένα ή το άλλο σημείο, ακόμα και μόνο στην εμφάνιση ή στο χειρισμό της. Όταν προκύψει λοιπόν ένα νεότερο προϊόν, σημαντικά βελτιωμένο σε σύγκριση με το πρώτο, παρουσιάζεται κι αυτό συχνά ως νέα εφεύρεση, ιδίως αν η βελτίωση έγινε σε χώρα διαφορετική από αυτή, στην οποία αποδίδεται η αρχική εφεύρεση. Έτσι, υιοθετείται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της συγκεκριμένης χώρας και από τα σχολικά βιβλία κατά περίπτωση η πιο συμφέρουσα εκδοχή και πλάθεται για δεκαετίες ένας εθνικός μύθος.
Όπως προκύπτει από τα προαναφερόμενα, με τις χρονολογίες υπάρχει επίσης μία σύγχυση: Ενώ οι αναφερόμενες χρονολογίες για τις εφευρέσεις δίνουν την εντύπωση της ακρίβειας, στην πραγματικότητα τοποθετούν ένα γεγονός, σχετικό με τις τεχνικές εξελίξεις, μόνο κατά προσέγγιση στο σωστό ιστορικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα (δλδ. από το 1700 και μετά) παρουσιάζονται ιδέες για την κατασκευή ενός οχήματος με δύο σε σειρά τοποθετημένους τροχούς, αυτό που ονομάζουμε σήμερα ποδήλατο. Στο 19ο αιώνα, μεταξύ 1800 και 1885 παρουσιάστηκαν πάρα πολλές κατασκευές ποδηλάτων διαφόρων τύπων και μορφών, με αποτέλεσμα να γίνει ήδη εκείνη την εποχή γνωστό το ευφυολόγημα για κάποιον που εφεύρισκε κάτι ήδη γνωστό: «Επινόησε ποδήλατο!» Το έτος 1885 παρουσιάστηκε όμως για πρώτη φορά ένα όχημα με δύο τροχούς ίδιου μεγέθους και αλυσίδα για μεταφορά της ποδήλατης κίνησης στον πίσω τροχό, το οποίο αποτελεί περίπου τον πρόγονο του σημερινού ποδηλάτου.
Όταν αναφέρεται λοιπόν το 1885 ως έτος εφεύρεσης του ποδηλάτου, δεν σημαίνει ότι αυτός ο τύπος οχήματος ήταν άγνωστος μέχρι τότε! Στην ιστορία συνήθως καθιερώνεται το έτος και ο τύπος εκείνης της παραλλαγής που έτυχε να αξιοποιηθεί στην παραγωγή και να δημιουργήσει με τη συχνή χρήση του στο ευρύ κοινό την αίσθηση του καινούργιου. Για τη μελέτη της επιστήμης και της τεχνολογίας έχει μόνο φιλολογικό ενδιαφέρον ποιος και πότε ακριβώς επινόησε μια συσκευή, διάταξη ή μέθοδο. Αντίθετα με ότι συμβαίνει στην τέχνη, η απουσία ενός ιδιοφυούς επιστήμονα ή τεχνικού την κατάλληλη χρονική στιγμή, μόνο επιβραδύνει μια εφεύρεση ή ανακάλυψη, ποτέ δεν την ματαιώνει.
Ευρωκεντρική θεώρηση
Είναι γεγονός ότι η θεώρηση σ' αυτό το κείμενο, όπως και στην πλειοψηφία των σχετικών συγγραμμάτων, είναι ευρωκεντρική και κάθε ανακάλυψη ή εφεύρεση αναφέρεται σε σχέση με τις προϋποθέσεις και επιπτώσεις της στον ευρωπαϊκό χώρο. Χαρακτηριστικό αυτής της νοοτροπίας είναι ότι σε όλα τα ευρωπαϊκά σχολικά βιβλία αναφέρεται πως η Αμερική ανακαλύφθηκε από τον Χριστόφορο Κολόμβο, τη στιγμή που υπήρχαν εκεί ήδη πληθυσμοί με μακρόχρονους πολιτισμούς και γνώριζαν την Αμερική πολύ καλύτερα από τον Κολόμβο και άλλους επιδρομείς. Η ευρωκεντρική θεώρηση δηλώνει ότι η ιστορία μιας ηπείρου, ενός λαού, ενός πολιτισμού αρχίζει από τη στιγμή που ενδιαφέρθηκε γι΄ αυτούς ένας Ευρωπαίος.
Έτσι, σπανίως περιγράφεται στη βιβλιογραφία η προέλευση παλαιότερων τεχνικών επινοήσεων και κατασκευών της 'Απω Ανατολής (πυξίδα, χαρτί, πυρίτιδα) ή της προκολομβιανής Αμερικής. Ένας σημαντικός λόγος είναι ότι οι λαοί που δημιούργησαν μερικά από αυτά τα έργα, δεν άφησαν γραπτές μαρτυρίες ή δεν κατάφεραν να τις διασώσουν κι έτσι έμειναν άγνωστα τα κίνητρα και ο στόχος για τη δημιουργία και τη χρήση τους. Για παράδειγμα, στη νότια Αγγλία υπάρχει το μνημείο Stonehenge, το οποίο δημιουργήθηκε στα 1500 χρόνια, από το 3000 μέχρι το 1500 π.Χ., από ανθρώπους με άγνωστο πολιτισμό, πιθανόν ως ηλιακό παρατηρητήριο και με πιθανότερο τόπο προέλευσης των τεράστιων βράχων από περιοχές σε απόσταση 30-380 km. Παρομοίως, στο υψίπεδο Nazca του Περού έχουν χαραχθεί στο έδαφος υπερμεγέθη σχήματα ζώων, διαδρόμων κ.ά., στη χιλιετία από 400 π.Χ. μέχρι 600 μ.Χ., τα οποία φαίνονται μόνο αν ο παρατηρητής βρεθεί σε ικανό ύψος από τη Γη. Ο περιπατητής δεν υποψιάζεται καν ότι κάτι περίεργες προεξοχές μεγάλου μήκους στο έδαφος σχηματίζουν συνολικά εντυπωσιακές εικόνες.
Αλλος λόγος που παραβλέπονται εξωευρωπαϊκές επινοήσεις, εφευρέσεις και κατασκευές είναι ότι αυτές είχαν συχνά και για πολύ καιρό μόνο τοπική εμβέλεια και δεν φαίνεται να επηρέασαν την Ευρώπη, μέχρι που άρχισε η διερεύνηση και αξιοποίησή τους από Ευρωπαίους. Το επίκεντρο των πολιτισμικών και τεχνολογικών εξελίξεων σε επίπεδο παγκόσμιας ιστορίας ξεκινάει για τους Ευρωπαίους ιστοριογράφους από τη Μεσοποταμία, μετακινείται άλλοτε αργά και άλλοτε ταχύτερα μέσω του ανατολικού μεσογειακού χώρου προς την Ελλάδα και την Ιταλία, από εκεί προς την κεντρική και δυτική Ευρώπη και στη συνέχεια - με δυτικότροπη πάντα πορεία - προς τη βόρεια Αμερική και τις τελευταίες δεκαετίες προς την Ιαπωνία.
Όσοι αρέσκονται στον εντοπισμό ομοιομορφιών της Ιστορίας θα μπορούσαν να προβλέψουν, εφόσον διατηρηθεί η μετακίνηση προς δυσμάς και δεν ανατρέψει η παγκοσμιοποίηση ρόλων και θεσμών τα καθιερωμένα, ότι οι εξελίξεις στους επόμενους αιώνες θα οδηγήσουν σε μια άνοδο της Κίνας, της Ωκεανίας, των Ινδιών και του γενικότερου απωανατολικού χώρου και από εκεί, πάλι στη Μέση και Εγγύς Ανατολή, την Κασπία, τη Μικρά Ασία και το μεσογειακό χώρο, αλλά σε υψηλότερο πλέον επίπεδο.
Έτσι, σπανίως περιγράφεται στη βιβλιογραφία η προέλευση παλαιότερων τεχνικών επινοήσεων και κατασκευών της 'Απω Ανατολής (πυξίδα, χαρτί, πυρίτιδα) ή της προκολομβιανής Αμερικής. Ένας σημαντικός λόγος είναι ότι οι λαοί που δημιούργησαν μερικά από αυτά τα έργα, δεν άφησαν γραπτές μαρτυρίες ή δεν κατάφεραν να τις διασώσουν κι έτσι έμειναν άγνωστα τα κίνητρα και ο στόχος για τη δημιουργία και τη χρήση τους. Για παράδειγμα, στη νότια Αγγλία υπάρχει το μνημείο Stonehenge, το οποίο δημιουργήθηκε στα 1500 χρόνια, από το 3000 μέχρι το 1500 π.Χ., από ανθρώπους με άγνωστο πολιτισμό, πιθανόν ως ηλιακό παρατηρητήριο και με πιθανότερο τόπο προέλευσης των τεράστιων βράχων από περιοχές σε απόσταση 30-380 km. Παρομοίως, στο υψίπεδο Nazca του Περού έχουν χαραχθεί στο έδαφος υπερμεγέθη σχήματα ζώων, διαδρόμων κ.ά., στη χιλιετία από 400 π.Χ. μέχρι 600 μ.Χ., τα οποία φαίνονται μόνο αν ο παρατηρητής βρεθεί σε ικανό ύψος από τη Γη. Ο περιπατητής δεν υποψιάζεται καν ότι κάτι περίεργες προεξοχές μεγάλου μήκους στο έδαφος σχηματίζουν συνολικά εντυπωσιακές εικόνες.
Χάραξη γιγαντιαίων σχεδίων στο έδαφος και μεγαλιθικό συγκρότημα Stonehenge
Αλλος λόγος που παραβλέπονται εξωευρωπαϊκές επινοήσεις, εφευρέσεις και κατασκευές είναι ότι αυτές είχαν συχνά και για πολύ καιρό μόνο τοπική εμβέλεια και δεν φαίνεται να επηρέασαν την Ευρώπη, μέχρι που άρχισε η διερεύνηση και αξιοποίησή τους από Ευρωπαίους. Το επίκεντρο των πολιτισμικών και τεχνολογικών εξελίξεων σε επίπεδο παγκόσμιας ιστορίας ξεκινάει για τους Ευρωπαίους ιστοριογράφους από τη Μεσοποταμία, μετακινείται άλλοτε αργά και άλλοτε ταχύτερα μέσω του ανατολικού μεσογειακού χώρου προς την Ελλάδα και την Ιταλία, από εκεί προς την κεντρική και δυτική Ευρώπη και στη συνέχεια - με δυτικότροπη πάντα πορεία - προς τη βόρεια Αμερική και τις τελευταίες δεκαετίες προς την Ιαπωνία.
Όσοι αρέσκονται στον εντοπισμό ομοιομορφιών της Ιστορίας θα μπορούσαν να προβλέψουν, εφόσον διατηρηθεί η μετακίνηση προς δυσμάς και δεν ανατρέψει η παγκοσμιοποίηση ρόλων και θεσμών τα καθιερωμένα, ότι οι εξελίξεις στους επόμενους αιώνες θα οδηγήσουν σε μια άνοδο της Κίνας, της Ωκεανίας, των Ινδιών και του γενικότερου απωανατολικού χώρου και από εκεί, πάλι στη Μέση και Εγγύς Ανατολή, την Κασπία, τη Μικρά Ασία και το μεσογειακό χώρο, αλλά σε υψηλότερο πλέον επίπεδο.
Υποδιαίρεση σε εποχές
Ο Βρετανός Μαθηματικός Samuel Lilley, με εξειδίκευση στην ιστορία της επιστήμης και της τεχνικής, δημοσίευσε το έτος 1940 μία μελέτη, με την οποία κατέγραψε τις κοινωνικά και οικονομικά σημαντικές επινοήσεις και εφευρέσεις από την εποχή 5500 π.Χ. μέχρι τον 20ο αιώνα μ.Χ. Ο Lilley κατέγραψε περί τις 2.000 εφευρέσεις και τις συσχέτισε με μία εποχή ή ένα έτος, όπου αυτή η εφεύρεση αποδεδειγμένα έχει διαδοθεί. Για το σκοπό αυτό μελέτησε τη βιβλιογραφία που έχει καθιερωθεί στη «δυτική» ιστοριογραφία, δλδ. της Μεσοποταμίας, των χωρών και λαών της ανατολικής Μεσογείου, την ελληνορωμαϊκή και, τέλος, τη δυτικοευρωπαϊκή.
Δεν θα αναφέρουμε εδώ άλλα στοιχεία αυτής της σημαντικής μελέτης του Lilley, εκτός από ένα διάγραμμα το οποίο ακολουθεί. Βλέπουμε σ' αυτό μία περίπου σταθερή αυξητική πορεία της εξέλιξης των σημαντικών εφευρέσεων, με κάποιες στασιμότητες στους αιώνες περί το 2000 π.Χ. και στην πρώτη χιλιετία μ.Χ., οπότε στους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας, η οποία ολοκληρώθηκε με το έτος 2000, η καμπύλη εκτινάσσεται στα ύψη. Μετά το 1750 αρχίζει η λεγόμενη (πρώτη) βιομηχανική επανάσταση.
Δεν θα αναφέρουμε εδώ άλλα στοιχεία αυτής της σημαντικής μελέτης του Lilley, εκτός από ένα διάγραμμα το οποίο ακολουθεί. Βλέπουμε σ' αυτό μία περίπου σταθερή αυξητική πορεία της εξέλιξης των σημαντικών εφευρέσεων, με κάποιες στασιμότητες στους αιώνες περί το 2000 π.Χ. και στην πρώτη χιλιετία μ.Χ., οπότε στους πρώτους αιώνες της δεύτερης χιλιετίας, η οποία ολοκληρώθηκε με το έτος 2000, η καμπύλη εκτινάσσεται στα ύψη. Μετά το 1750 αρχίζει η λεγόμενη (πρώτη) βιομηχανική επανάσταση.
Οι δύο περίοδοι στασιμότητας, διάρκειας περί τα 1000 χρόνια κάθε φορά, οφείλονται κατά κύριο λόγο στη διαθεσιμότητα μεγάλου αριθμού δούλων, πράγμα που μείωνε τα κίνητρα για επινόηση βοηθητικών μηχανών και εργαλείων. Για τη δεύτερη περίοδο στασιμότητας, για την οποία έχουμε και καλύτερες ιστορικές πληροφορίες, άλλοι σημαντικοί λόγοι είναι η αυξανόμενη παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και η συνεπακόλουθη ανασφάλεια, οι ανακατατάξεις λόγω των μετακινήσεων νέων λαών στο βορρά και η επικράτηση του χριστιανισμού.
Ειδικότερα ο χριστιανισμός ανέτρεψε τις επιστημονικές και τεχνολογικές αντιλήψεις, όπως εξελίσσονταν από την κλασική ελληνική εποχή και μετά, και διέδωσε αντ' αυτών μια μοιρολατρία και βεβαιότητα για επικείμενη καταστροφή του κόσμου. Αυτό που μπορούμε να διαπιστώσουμε, στηριζόμενοι και στην ύστερη γνώση, είναι ότι η επιστήμη, η οικονομία και όλη η κοινωνία προόδευαν σε αλληλεξάρτηση μόνο τότε, όταν η εκπαίδευση και γενικότερα η παιδεία ήταν ανεμπόδιστη και ευρεία.
Ένας σημαντικός παράγοντας που ευνόησε αναδραστικά την επιτάχυνση των επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων, ήταν η αυξημένη μέση διάρκεια ζωής των ανθρώπων στην Ευρώπη. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο μέσος όρος ζωής βρίσκεται κάτω των 40 ετών, έναν αιώνα μετά είναι πάνω από 40 χρόνια και ακόμα έναν αιώνα μετά, στις αρχές του 21ου αιώνα, βρίσκεται περίπου στα 80 χρόνια. Αυτή η διαρκής αύξηση από τα σχεδόν 20 χρόνια της ελληνορωμαϊκής εποχής και τα 30 χρόνια του Μεσαίωνα στα σημερινά επίπεδα, πέρα από την αυταξία που έχει για τον άνθρωπο η αυξημένη διάρκεια ζωής, προκάλεσε και μία ανάδραση στις επιστημονικές και τεχνολογικές βελτιώσεις και επινοήσεις: οι τεχνίτες και μαΐστορες της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα δεν έφταναν κατά κανόνα σε επαρκή ηλικία ώστε να αξιοποιήσουν τη συσσωρευόμενη πείρα τους στη βελτίωση μεθόδων και εργαλείων. Έτσι οι αλλαγές ήταν εκείνους τους αιώνες και εξ αυτού του λόγου αργές. Η συσσωρευμένη εργασιακή πείρα των ανθρώπων μετά από 20-25 χρόνια εργασίας παίζει μέχρι και σήμερα σημαντικό ρόλο στην επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη, στην αναβάθμιση του χώρου εργασίας και στην εκπαίδευση των νεότερων στελεχών.
Μια σημαντική υπηρεσία που μας παρέχει αυτό το διάγραμμα είναι η δυνατότητα να υποδιαιρέσουμε χρονικά το διάστημα από την 6η χιλιετία π.Χ. μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Ο διαχωρισμός ενός ιστορικού αντικειμένου με την τεράστια κοινωνική και οικονομική σημασία της τεχνικής σε περιόδους, είναι απαραίτητος για μεθοδολογικούς και παιδαγωγικούς λόγους. Αυτός ο διαχωρισμός γίνεται εδώ με μεικτά κριτήρια, άλλοτε ιστορικά και άλλοτε τεχνοκρατικά. Η καμπύλη του Lilley και οι ακριβέστερες γνώσεις μας για τις εξελίξεις στον τομέα της τεχνικής και της τεχνολογίας των τελευταίων τριών αιώνων μάς επιτρέπουν λοιπόν να υποδιαιρέσουμε την ιστορία της Τεχνικής σε οκτώ (8) εποχές:
Βέβαια, η τεχνολογία δεν είναι ένα φαινόμενο αυτοτελές και αποκομμένο από τη ζωή, αλλά βρίσκεται, ως κοινωνική και οικονομική διεργασία, σε αλληλεπίδραση με τις γενικότερες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις και επηρεάζεται από αναμενόμενα ή απρόβλεπτα γεγονότα, όπως κοινωνικές ανάγκες, πολέμους, φυσικές καταστροφές, επιδημίες κτλ. Γι' αυτούς τους λόγους επελέγησαν εδώ οι διαχωριστικές χρονολογίες έτσι ώστε, ενώ στις παλαιότερες εποχές δεν έχουν κάποια συγκεκριμένη σημασία ή απλώς ταυτίζονται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, από το 19ο αιώνα και μετά υπογραμμίζεται με την εκάστοτε επιλογή ότι η τεχνική και η επιστημονική εξέλιξη προσδιορίζουν τις οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις (ατμοκίνηση, πυρηνική ενέργεια, ηλεκτρονική, γενετική), κάτι που συνέβη και στην πραγματικότητα.
Ο Ρώσος ερευνητής Nikolai Kondratief (Κοντρατίεφ, 1892-1930) περιέγραψε τις τεχνολογικές αλλαγές, από την πρώτη βιομηχανική επανάσταση και μετά, ως σπειροειδή εξέλιξη στην κατεύθυνση του χρόνου. Με κάθε κύκλο θεμελιωδών εφευρέσεων ικανοποιούνται και ανάγκες της κοινωνίας των βιομηχανικών κρατών. Η καθυστερημένη έλευση του τέταρτου κύκλου, περί το 1960 και όχι νωρίτερα, σχετίζεται με τους 2 παγκόσμιους πολέμους που έγιναν στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Εκτιμάται ότι ο επόμενος κύκλος εφευρέσεων θα αρχίσει να εξελίσσεται από το έτος 2010 περίπου και θα αφορά τη βιοτεχνολογία και το περιβάλλον, ενώ θα προκύψει αυξημένη ζήτηση στις προηγμένες κοινωνίες για υπηρεσίες υγείας.
Ειδικότερα ο χριστιανισμός ανέτρεψε τις επιστημονικές και τεχνολογικές αντιλήψεις, όπως εξελίσσονταν από την κλασική ελληνική εποχή και μετά, και διέδωσε αντ' αυτών μια μοιρολατρία και βεβαιότητα για επικείμενη καταστροφή του κόσμου. Αυτό που μπορούμε να διαπιστώσουμε, στηριζόμενοι και στην ύστερη γνώση, είναι ότι η επιστήμη, η οικονομία και όλη η κοινωνία προόδευαν σε αλληλεξάρτηση μόνο τότε, όταν η εκπαίδευση και γενικότερα η παιδεία ήταν ανεμπόδιστη και ευρεία.
Ένας σημαντικός παράγοντας που ευνόησε αναδραστικά την επιτάχυνση των επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων, ήταν η αυξημένη μέση διάρκεια ζωής των ανθρώπων στην Ευρώπη. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο μέσος όρος ζωής βρίσκεται κάτω των 40 ετών, έναν αιώνα μετά είναι πάνω από 40 χρόνια και ακόμα έναν αιώνα μετά, στις αρχές του 21ου αιώνα, βρίσκεται περίπου στα 80 χρόνια. Αυτή η διαρκής αύξηση από τα σχεδόν 20 χρόνια της ελληνορωμαϊκής εποχής και τα 30 χρόνια του Μεσαίωνα στα σημερινά επίπεδα, πέρα από την αυταξία που έχει για τον άνθρωπο η αυξημένη διάρκεια ζωής, προκάλεσε και μία ανάδραση στις επιστημονικές και τεχνολογικές βελτιώσεις και επινοήσεις: οι τεχνίτες και μαΐστορες της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα δεν έφταναν κατά κανόνα σε επαρκή ηλικία ώστε να αξιοποιήσουν τη συσσωρευόμενη πείρα τους στη βελτίωση μεθόδων και εργαλείων. Έτσι οι αλλαγές ήταν εκείνους τους αιώνες και εξ αυτού του λόγου αργές. Η συσσωρευμένη εργασιακή πείρα των ανθρώπων μετά από 20-25 χρόνια εργασίας παίζει μέχρι και σήμερα σημαντικό ρόλο στην επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη, στην αναβάθμιση του χώρου εργασίας και στην εκπαίδευση των νεότερων στελεχών.
Μια σημαντική υπηρεσία που μας παρέχει αυτό το διάγραμμα είναι η δυνατότητα να υποδιαιρέσουμε χρονικά το διάστημα από την 6η χιλιετία π.Χ. μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Ο διαχωρισμός ενός ιστορικού αντικειμένου με την τεράστια κοινωνική και οικονομική σημασία της τεχνικής σε περιόδους, είναι απαραίτητος για μεθοδολογικούς και παιδαγωγικούς λόγους. Αυτός ο διαχωρισμός γίνεται εδώ με μεικτά κριτήρια, άλλοτε ιστορικά και άλλοτε τεχνοκρατικά. Η καμπύλη του Lilley και οι ακριβέστερες γνώσεις μας για τις εξελίξεις στον τομέα της τεχνικής και της τεχνολογίας των τελευταίων τριών αιώνων μάς επιτρέπουν λοιπόν να υποδιαιρέσουμε την ιστορία της Τεχνικής σε οκτώ (8) εποχές:
- Λίθινη εποχή, περίπου μέχρι το 5000 π.Χ.
- Εποχή της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου και η προκλασική ελληνική εποχή, περίπου από το 5000 μέχρι το 750 π.Χ.
- Ελληνορωμαϊκή εποχή, περίπου από το 750 π.Χ. μέχρι το 476 μ.Χ.
- Μεσαίωνας, από το 476 μ.Χ. μέχρι το έτος 1492.
- Αναγέννηση και Διαφωτισμός, με σημαντικότερο παράγοντα εξέλιξης την τυπογραφία, από το 1492 μέχρι το 1789.
- Πρώτη βιομηχανική επανάσταση με τη συστηματική χρήση της ατμοκίνησης, από το 1789 μέχρι το 1864.
- Δεύτερη βιομηχανική επανάσταση με την εισαγωγή της ηλεκτροκίνησης και των μηχανών εσωτερικής καύσης, από το 1864 μέχρι το 1948.
- Τρίτη βιομηχανική επανάσταση με την εφεύρεση και χρήση του τρανζίστορ, την ανάπτυξη της ηλεκτρονικής και πληροφορικής και με τις εξελίξεις στη βιοτεχνολογία, από το 1948 μέχρι σήμερα.
Βέβαια, η τεχνολογία δεν είναι ένα φαινόμενο αυτοτελές και αποκομμένο από τη ζωή, αλλά βρίσκεται, ως κοινωνική και οικονομική διεργασία, σε αλληλεπίδραση με τις γενικότερες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις και επηρεάζεται από αναμενόμενα ή απρόβλεπτα γεγονότα, όπως κοινωνικές ανάγκες, πολέμους, φυσικές καταστροφές, επιδημίες κτλ. Γι' αυτούς τους λόγους επελέγησαν εδώ οι διαχωριστικές χρονολογίες έτσι ώστε, ενώ στις παλαιότερες εποχές δεν έχουν κάποια συγκεκριμένη σημασία ή απλώς ταυτίζονται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, από το 19ο αιώνα και μετά υπογραμμίζεται με την εκάστοτε επιλογή ότι η τεχνική και η επιστημονική εξέλιξη προσδιορίζουν τις οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις (ατμοκίνηση, πυρηνική ενέργεια, ηλεκτρονική, γενετική), κάτι που συνέβη και στην πραγματικότητα.
Ο Ρώσος ερευνητής Nikolai Kondratief (Κοντρατίεφ, 1892-1930) περιέγραψε τις τεχνολογικές αλλαγές, από την πρώτη βιομηχανική επανάσταση και μετά, ως σπειροειδή εξέλιξη στην κατεύθυνση του χρόνου. Με κάθε κύκλο θεμελιωδών εφευρέσεων ικανοποιούνται και ανάγκες της κοινωνίας των βιομηχανικών κρατών. Η καθυστερημένη έλευση του τέταρτου κύκλου, περί το 1960 και όχι νωρίτερα, σχετίζεται με τους 2 παγκόσμιους πολέμους που έγιναν στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Εκτιμάται ότι ο επόμενος κύκλος εφευρέσεων θα αρχίσει να εξελίσσεται από το έτος 2010 περίπου και θα αφορά τη βιοτεχνολογία και το περιβάλλον, ενώ θα προκύψει αυξημένη ζήτηση στις προηγμένες κοινωνίες για υπηρεσίες υγείας.
Κύκλοι Kondratief σε σπειροειδή εξέλιξη με το χρόνο.
Προβλέψεις
Πολύ συχνά καλούνται τεχνολόγοι, φιλόσοφοι και μελλοντολόγοι να προβλέψουν, πώς θα εξελιχθεί η επιστήμη και η τεχνολογία στις επόμενες δεκαετίες και τι πρέπει να προσδοκούμε στο μέλλον. Για να κρίνουμε τη δυνατότητα και την ποιότητα τέτοιων προβλέψεων, εφόσον δεν περιορίζονται σε γενικότητες και ασάφειες, αρκεί να ρίξουμε μια ματιά σε προβλέψεις που έγιναν σε παλαιότερες εποχές από έγκυρους επιστήμονες: Όλες ήταν αποτυχημένες, από τη στιγμή που ξέφευγαν από μια γραμμική προέκταση αυτών που αποτελούσαν μέρος της συλλογικής αντίληψης. Αναφέρουμε εδώ μερικά κραυγαλέα παραδείγματα:
Απ' την άλλη πλευρά πρέπει να αναλογιστούμε, μεταφέροντας εκείνες τις αποτυχημένες προβλέψεις στο παρόν, πόσες ανανεωτικές εξελίξεις πρέπει να συμβαίνουν γύρω μας κι εμείς δεν είμαστε καν σε θέση να τις αντιληφθούμε. Ίσως δε να μας τις υποδεικνύουν κιόλας αλλά εμείς να τις αρνούμαστε αλαζονικά, επειδή δεν συμβάλλουμε στη δημιουργία τους, νομίζοντας ότι ο κόσμος λειτουργεί σύμφωνα με τις δικές μας, ήδη ξεπερασμένες γνώσεις και αντιλήψεις, ότι αυτός ο κόσμος θα είναι αύριο και μεθαύριο, όπως τον συνηθίσαμε από χθες και προχθές.
Για να γίνουν «σωστές» προβλέψεις για τη μελλοντική εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, απαραίτητο είναι να είναι ενήμεροι οι μελετητές, αφενός για το σημερινό επίπεδο γνώσεων και αφετέρου για τις ανάγκες της κοινωνίας κατά τις δεκαετίες και τους αιώνες που έρχονται, από τις οποίες ανάγκες θα προκύψουν οι ερευνητικές κατευθύνσεις. Πολύ πιο αποτελεσματικές θα ήταν βέβαια οι προβλέψεις για το μέλλον, αν συμμετείχαν οι ίδιοι οι μελετητές στη δημιουργία αυτού του μέλλοντος (Δερτούζος).
Για παράδειγμα, μελέτες κυβερνητικών επιτροπών και κρατικών οργανισμών για τις αναμενόμενες μελλοντικές επιστημονικές κατακτήσεις, με ορίζοντα 50ετίας και οι τυχόν επιπτώσεις που αυτές θα έχουν στην οικονομία και την κοινωνία, κωδικοποιούνται, με την αναμενόμενη επιφυλακτικότητα, στα ακόλουθα σημεία:
Έτσι, με συνεχείς ανανεώσεις και ανακατατάξεις, παραδομένη στην τυχαιότητα, πλοηγείται η ανθρωπότητα στο χωροχρόνο πάνω σ' ένα μικρό και αφανή πλανήτη, απειροελάχιστο μέρος ενός τεράστιου σε έκταση, σχεδόν άπειρου, και παμπάλαιου σε ηλικία, ίσως αιώνιου, σύμπαντος, πιθανόν δε ενός από τα πολλά παράλληλα σύμπαντα. Μοναδικά της στηρίγματα παραμένουν σ' αυτή την πλοήγηση οι νόμοι της φύσης και το μυαλό των ιδιοφυών ανθρώπων, των οποίων το έργο θα περιγράψουμε στα επόμενα!
- «... όσα βιβλία κι αν τυπωθούν, η καλλιτεχνική γραφή δεν θα υποχωρήσει ποτέ, γιατί τα έντυπα βιβλία δεν θα μπορέσουν να συναγωνιστούν σε ποιότητα τα χειρόγραφα ...» Giovanni Tritemio (1492), λίγο μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας.
- «Πετρέλαιο είναι μια άχρηστη έκκριση της γης, μια κολλώδης ουσία που δεν μπορεί να αξιοποιηθεί πουθενά». Γνωμοδότηση της Ακαδημίας Επιστημών στην Πετρούπολη, Ρωσία, το έτος 1806.
- «Το ταξίδι με υψηλές ταχύτητες είναι αδύνατον, γιατί οι άνθρωποι δεν θα μπορούν να αναπνεύσουν». Ο Dionysius Lardner, επιστημονικός σύμβουλος της North Western Railway, το έτος 1823.
- «Καλά ενημερωμένοι άνθρωποι γνωρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να μεταφερθεί η ανθρώπινη φωνή με καλώδιο, αλλά κι αν αυτό ήταν δυνατόν, δεν θα είχε κάποια πρακτική αξία». Σχόλιο στην εφημερίδα Boston Post το έτος 1876.
- «Με την παγκόσμια έκθεση εμπορίου στο Παρίσι θα κλείσει και η υπόθεση του ηλεκτρικού ρεύματος και δεν θα μας απασχολήσει ξανά αυτό το ζήτημα». Ο καθηγητής στην Οξφόρδη Erasmus Wilson το έτος 1878.
- «Δεν είναι δυνατόν να πετάξουν μηχανές με μεγαλύτερο βάρος από τον αέρα», δήλωσε το έτος 1895 ο William Thomson, αργότερα λόρδος Kelvin, πρόεδρος της Royal Society. Δεν έζησε για να γνωρίσει τα τεράστια αεροπλάνα που κυκλοφορούν σήμερα στον αέρα.
- «Αυτές οι ακτίνες του κ. Ραίντγκεν θα αποδειχθούν μεγάλη απάτη!» Ο ίδιος λόρδος Kelvin το έτος 1896. Εδώ μπορούμε να υποθέσουμε ότι παίζει ρόλο και ο συναδελφικός φθόνος!
- «Αυτή η συσκευή έχει τόσες ελλείψεις ώστε πρέπει να θεωρείται ακατάλληλη ως μέσο επικοινωνίας. Αυτό το πράγμα δεν έχει καμία αξία!» Η εταιρία συμβούλων Western Union Finance Services, το έτος 1876 για το τηλέφωνο του Graham Bell.
- «Όχι κύριέ μου, μπορεί οι Αμερικάνοι να χρειάζονται το τηλέφωνο, αλλά εμείς στην Αγγλία δεν το χρειαζόμαστε! Έχουμε πολλούς κλητήρες!» Ο Sir William Preece, αρχιμηχανικός της βρετανικής τηλεγραφικής εταιρίας το έτος 1896 προς τον Graham Bell, όταν ο τελευταίος ήθελε να κάνει επίδειξη της τηλεφωνικής συσκευής του.
- «... αποδεδειγμένα δεν έχει οποιαδήποτε τεχνική ή επιστημονική αξία» Έκθεση κοινοβουλευτικής επιτροπής στη Μεγάλη Βρετανία για τον ηλεκτρικό λαμπτήρα του Edison.
- «Δεν θα υπάρξουν ποτέ πάνω από ένα εκατομμύριο αυτοκίνητα, δεν θα βρεθούν τόσοι σωφέρ να τα οδηγήσουν». Gottlieb Daimler, εφευρέτης αυτοκινήτου και διευθυντής της εταιρίας Mercedes-Benz, το έτος 1901.
- «Το άλογο θα συνεχίσει να υπάρχει, το αυτοκίνητο είναι μόνο ένας νεωτερισμός, μια μόδα!» Απάντηση ενός προέδρου της Michigan Savings Bank στην ερώτηση κάποιου δικηγόρου το έτος 1903, αν αξίζει να επενδύσει χρήματα σε μετοχές της Ford Motor Co.
- «Το αυτοκίνητο έφτασε στα όρια της βελτίωσής του και φαίνεται αυτό από το γεγονός ότι κατά το τελευταίο έτος δεν υπήρξε καμιά αξιόλογη βελτίωση» Περιοδικό Scientific American το έτος 1909.
- «Τα αεροπλάνα είναι ενδιαφέροντα παιχνίδια, αλλά δεν έχουν στρατιωτική σημασία» Στρατάρχης Ferdinand Foch, 1917, καθηγητής στρατηγικής, Ecole Superieure de Guerre.
- «Το κουτί που παίζει ασύρματα μουσική, δεν φαίνεται να έχει εμπορική αξία. Ποιος θα πλήρωνε για μηνύματα που στέλνονται στον αέρα χωρίς συγκεκριμένο αποδέκτη;» Ο David Sarnoff στη δεκαετία του 1920, όταν του ζητήθηκε να συμμετάσχει σε εταιρία κατασκευής ραδιοφώνων.
- «Η ατομική ενέργεια δεν μπορεί να αξιοποιηθεί, ούτε ενεργειακά, ούτε στρατιωτικά» Nikola Tesla, εφευρέτης ηλεκτρικών συστημάτων.
- «Να μην κάνουμε όνειρα για την τηλεόραση, δεν είναι δυνατή η χρηματοδότησή της». Lee De Forest, εφευρέτης της τρίοδης λυχνίας, το έτος 1926.
- «Ποιος μπορεί να ενδιαφέρεται να ακούει τους ηθοποιούς να μιλάνε;» H.M.Warner, της εταιρίας Warner Brothers, 1927, οπαδός του βωβού κινηματογράφου.
- «Δεν πιστεύω ότι θα γίνει ποτέ δυνατόν να απελευθερωθεί η ενέργεια του πυρήνα». Ο μεγάλος ερευνητής Ernest Rutherford το έτος 1933.
- «Το πρόβλημα με την τηλεόραση είναι ότι οι θεατές πρέπει να κάθονται και να κρατούν τα μάτια τους κολλημένα στην οθόνη. Η μέση αμερικάνικη οικογένεια δεν έχει χρόνο για κάτι τέτοιο. Γι' αυτό το λόγο, αν όχι και για άλλους, οι άνθρωποι του θεάματος είναι πεπεισμένοι ότι η τηλεόραση δεν θα γίνει ποτέ σοβαρός ανταγωνιστής του ραδιοφώνου». Από κύριο άρθρο της εφημερίδας New York Times, το έτος 1939.
- «Ποτέ δεν θα έχουμε αρκετά αυτοκίνητα για να γεμίσουμε αυτούς τους δρόμους». Charles Scott, συγκοινωνιολόγος, στη δεκαετία του 1940 για τις τεράστιες λεωφόρους του Los Angeles.
- «Εκτιμώ ότι σε παγκόσμια κλίμακα υπάρχει μία αγορά για 5 υπολογιστές». Thomas Watson, πρόεδρος της εταιρίας IBM το έτος 1943.
- «Η τηλεόραση δεν πρόκειται να επικρατήσει στην αγορά, γιατί οι άνθρωποι θα βαρεθούν να κάθονται κάθε βράδυ και να κοιτάνε ένα κουτί!» Ο Darryl F. Zanuck, διευθυντής της εταιρίας 20th Century-Fox το έτος 1946.
- «Οι υπολογιστές δεν θα ζυγίζουν στο μέλλον πάνω από 1,5 τόνο», έγραψε το περιοδικό Popular Mechanics, το 1949, στις προβλέψεις του για την εξέλιξη της τεχνολογίας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 κριτήριο μεγέθους για υπολογιστές ήταν ο ENIAC που ζύγιζε περί τους 40 τόνους, οπότε 1,5 τόνος ήταν τότε ένα εντυπωσιακά χαμηλό νούμερο.
- «Δεν νομίζω ότι θα μπορέσει να πάει ποτέ άνθρωπος στο φεγγάρι, είναι πολύ δύσκολο». Richard Wooly, Βρετανός αστρονόμος, το 1957, 12 χρόνια πριν από την πρώτη προσσελήνωση του προγράμματος Apollo.
- «Ταξίδεψα σε κάθε γωνία αυτής της χώρας και μίλησα με τους καλύτερους ανθρώπους! Μπορώ να σας βεβαιώσω ότι η επεξεργασία δεδομένων είναι ένα μύθευμα που δεν θα κρατήσει πέρα από αυτό το έτος!» Ο διευθυντής του αμερικάνικου εκδοτικού οίκου Prentice Hall το έτος 1957.
- «Ναι, αλλά πού μπορεί να χρησιμεύσει αυτό το πράγμα;» Ένας τεχνικός της εταιρίας IBM για τον πρώτο μικροεπεξεργαστή, το έτος 1968. Αυτό μπορεί να μείνει ασχολίαστο!
- «Δεν βλέπω απολύτως κανένα λόγο να χρειάζεται κάποιος ένα υπολογιστή στο σπίτι του». Ken Olson, ιδρυτής και πρόεδρος της εταιρίας Digital Equipment, το έτος 1977. Η εταιρία αυτή έχει κλείσει!
- «E-mail is a totally unsaleable product». Ian Sharp, της εταιρίας Sharp Associates, το έτος 1979.
- «640 KB RAM είναι αρκετά για όλες τις εφαρμογές». Το έτος 1981 ο γνωστός Bill Gates, ιδρυτής και ιδιοκτήτης της εταιρίας Microsoft. Ένα παράδειγμα ότι εσφαλμένη πρόβλεψη δεν σημαίνει υποχρεωτικά και επαγγελματική αποτυχία!
- «Δεν νομίζω ότι μπορούν να υπάρξουν modem ταχύτερα από 33,6 ή έστω 38,4 kb/s που να χρησιμοποιούν τις κοινές τηλεφωνικές γραμμές». Και πάλι ο Bill Gates στο βιβλίο του «The Road Ahead» το έτος 1996. Ένα χρόνο μετά βγήκε στην αγορά modem με ταχύστητα 56kb/s.
- «Ποιος μπορεί να χρειάζεται αυτό το ασημένιο δισκάκι;». Jan Timmer, μέλος Δ.Σ. της εταιρίας Phillips για τη δημιουργία του Compact Disc, 1982
- Όλα τα προηγούμενα είναι όμως απλά πταίσματα μπροστά στην πρόβλεψη του Charles Duell, διευθυντή της αμερικάνικης υπηρεσίας ευρεσιτεχνιών, ο οποίος αποφάνθηκε το έτος 1899, στην αλλαγή του 19ου προς τον 20ο αιώνα, μετά από δεκαετίες γεμάτες νέες εφευρέσεις και επιστημονικές ανακαλύψεις, ανατροπές και εκπλήξεις: «Ό,τι ήταν δυνατόν να εφευρεθεί, έχει ήδη εφευρεθεί» (Everything that can be Invented, has been Invented).
Απ' την άλλη πλευρά πρέπει να αναλογιστούμε, μεταφέροντας εκείνες τις αποτυχημένες προβλέψεις στο παρόν, πόσες ανανεωτικές εξελίξεις πρέπει να συμβαίνουν γύρω μας κι εμείς δεν είμαστε καν σε θέση να τις αντιληφθούμε. Ίσως δε να μας τις υποδεικνύουν κιόλας αλλά εμείς να τις αρνούμαστε αλαζονικά, επειδή δεν συμβάλλουμε στη δημιουργία τους, νομίζοντας ότι ο κόσμος λειτουργεί σύμφωνα με τις δικές μας, ήδη ξεπερασμένες γνώσεις και αντιλήψεις, ότι αυτός ο κόσμος θα είναι αύριο και μεθαύριο, όπως τον συνηθίσαμε από χθες και προχθές.
Για να γίνουν «σωστές» προβλέψεις για τη μελλοντική εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, απαραίτητο είναι να είναι ενήμεροι οι μελετητές, αφενός για το σημερινό επίπεδο γνώσεων και αφετέρου για τις ανάγκες της κοινωνίας κατά τις δεκαετίες και τους αιώνες που έρχονται, από τις οποίες ανάγκες θα προκύψουν οι ερευνητικές κατευθύνσεις. Πολύ πιο αποτελεσματικές θα ήταν βέβαια οι προβλέψεις για το μέλλον, αν συμμετείχαν οι ίδιοι οι μελετητές στη δημιουργία αυτού του μέλλοντος (Δερτούζος).
Για παράδειγμα, μελέτες κυβερνητικών επιτροπών και κρατικών οργανισμών για τις αναμενόμενες μελλοντικές επιστημονικές κατακτήσεις, με ορίζοντα 50ετίας και οι τυχόν επιπτώσεις που αυτές θα έχουν στην οικονομία και την κοινωνία, κωδικοποιούνται, με την αναμενόμενη επιφυλακτικότητα, στα ακόλουθα σημεία:
- Στην Ιατρική θα γίνει δυνατή η επιλεκτική παρέμβαση στο RNA και η αντιμετώπιση μέχρι σήμερα ανίατων ασθενειών. Με την εμφύτευση εξελιγμένων μικροεπεξεργαστών στον εγκέφαλο ή κάτω από το δέρμα θα βελτιωθούν και επεκταθούν φυσικές και νοητικές επιδόσεις των ανθρώπων. Η αντιμετώπιση προβλημάτων του νευρικού συστήματος με στόχο την αποκατάσταση παραλύσεων από ατυχήματα ή ασθένειες, θα αντιμετωπιστεί επίσης με ηλεκτρονικά βοηθήματα.
- Η αύξηση της θερμοκρασίας κατά 1 μέχρι 5 βαθμούς Κελσίου λόγω των παρεμβάσεων στο φυσικό περιβάλλον θα οδηγήσει σε μετανάστευση φυτών και ζώων, στην εξαφάνιση ειδών αλλά και στη δημιουργία νέων, στην άνοδο τους επιπέδου των θαλασσών, στην αλλαγή των καιρικών συνθηκών, όπως είναι γνωστές κατά τους τελευταίους αιώνες, στην πρόκληση φαινομένων ξηρασίας ή πλημμυρών κ.ά.
- Στις τεχνολογίες κατάκτησης του διαστήματος εντάσσεται η δημιουργία βάσεων στη Σελήνη, ίσως και στον Άρη. Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος θα εξαρτηθεί από την πρόοδο της ενεργειακής τεχνολογίας για την αξιοποίηση καυσίμων (υδρογόνο, οξυγόνο) από τη διάσπαση του νερού με χρήση της ηλιακής ενέργειας. Αυτός ο στόχος δείχνει και πόσο αλληλεξαρτημένες είναι οι επιστημονικές κατακτήσεις μεταξύ τους, όπως φάνηκε και στις προβλέψεις για ιατρικές επιτυχίες με τα μέσα της Μικροηλεκτρονικής.
- Με την τεχνολογία της Ρομποτικής αναμένεται να είναι διαθέσιμο ένας μεγάλο πλήθος εργατών-μυρμηγκιών που θα εκτελούν τυποποιημένες, πολύπλοκες, βαριές ή επικίνδυνες εργασίες. Η συλλογική νοημοσύνη αυτών των ρομπότ θα οδηγήσει σε συμπεριφορές τους όπως αυτή της κοινωνίας των μυρμηγκιών ώστε να αυτοεξυπηρετούνται για την αναζήτηση τροφοδοσίας και τεχνικής συντήρησης.
- Με την προβλεπόμενη αύξηση στη ζήτηση ενέργειας αναμένεται να επιτευχθεί η παραγωγή ενέργειας, σε μεγάλη κλίμακα με την πυρηνική σύντηξη και σε τοπική κλίμακα από τις ανανεώσιμες ενεργειακές πηγές, όπως είναι ο αέρας και ο ήλιος. Η αναμενόμενη μείωση της εξάρτησης από ορυκτά καύσιμα, θα προκαλέσει πολιτικές και στρατηγικές ανακατατάξεις σε διάφορες γεωγραφικές περιοχές του πλανήτη, με αλλαγές στις συμμαχίες και τις αντιπαλότητες συμφερόντων και κρατών.
Έτσι, με συνεχείς ανανεώσεις και ανακατατάξεις, παραδομένη στην τυχαιότητα, πλοηγείται η ανθρωπότητα στο χωροχρόνο πάνω σ' ένα μικρό και αφανή πλανήτη, απειροελάχιστο μέρος ενός τεράστιου σε έκταση, σχεδόν άπειρου, και παμπάλαιου σε ηλικία, ίσως αιώνιου, σύμπαντος, πιθανόν δε ενός από τα πολλά παράλληλα σύμπαντα. Μοναδικά της στηρίγματα παραμένουν σ' αυτή την πλοήγηση οι νόμοι της φύσης και το μυαλό των ιδιοφυών ανθρώπων, των οποίων το έργο θα περιγράψουμε στα επόμενα!
| | |
